Architectuur gezondheidszorg
De architectuur voor de gezondheidszorg in Nederland
Samen met: Cor Wagenaar
Architectuur voor de gezondheidszorg in Nederland beschrijft de ontwikkeling van gebouwen voor gezondheidszorg: ziekenhuizen, psychiatrische ziekenhuizen en woon- en zorggebouwen voor ouderen. Juist in de gezondheidszorg is architectuur van bijzondere betekenis. Ze weerspiegelt medisch-technologische innovaties, verschuivende inzichten in de psychiatrie en sociaal-culturele opvattingen over de positie van ouderen. In geen gebouwtype is het verband tussen bestemming, opzet en vormgeving zo direct als in de architectuur voor de gezondheidszorg, en nergens is de relatie tussen gebouwen en het fysiek en geestelijk welzijn van de mensen waarvoor ze zijn ontworpen zo intens. Dit boek is in de eerste plaats een pleidooi voor de (her)ontdekking van deze kwaliteit van de architectuur.
Acht hoofdstukken geven in chronologische volgorde een beeld van de architectuur van gebouwen voor gezondheidszorg vanaf het ontstaan als afzonderlijk type in de late achttiende eeuw tot en met de meest recente moderne zorgcomplexen. Daarnaast zijn vijftig gebouwen van de laatste anderhalve eeuw beschreven en uitgebreid geïllustreerd. In een reeks thematische teksten worden specifieke aspecten van de nationale en internationale architectuur van de twintigste en eenentwintigste eeuw gerelateerd aan zorggebouwen. De thema’s die aan de orde komen lopen uiteen van het dilemma utiliteit versus architectuur tot het concept van de healing environment.
jaar van uitgave: 2010 / uitgever: NAi Uitgevers / vormgeving: Joseph Plateau (Peter Kingma)
De architectuur van de ouderenhuisvesting
Bouwen voor wonen en zorg
De architectuur van wonen en zorg voor ouderen staat ook vandaag de dag volop in de belangstelling. In dit boek wordt het krachtenveld waarin de ouderenzorg gestalte krijgt door middel van een historisch onderzoek in beeld gebracht. In thematische essays worden bepalende ontwikkelingen uitgediept, zowel in tekst als in beeld. Een vijftigtal bijzondere projecten wordt vervolgens in detail beschreven en aan de hand van veel beeldmateriaal gepresenteerd. Dit boek geeft daarmee niet alleen een overzicht van vijfenzestig jaar ouderenhuisvesting, maar ook inzicht in enkele opvallende karakteristieken van de naoorlogse woningbouw in Nederland.
Jaar van uitgave: 2009 / uitgever: NAi Uitgevers / vormgeving: Joseph Plateau (Peter Kingma)
De architectuur van het psychiatrisch ziekenhuis
Met bijdragen van: Gerrie Andela, Evelien van Es, Ida Jager en Cor Wagenaar; met medewerking van: Dolf Broekhuizen
In het boek De architectuur van het psychiatrisch ziekenhuis wordt de ontwikkeling beschreven die de architectuur van de Nederlandse geestelijke gezondheidszorg in 250 jaar doormaakte.
De manier waarop de samenleving met psychiatrische patiënten omgaat, heeft in de loop van de tijd opmerkelijke veranderingen ondergaan. Tot ver in de achttiende eeuw beschouwde men geesteszieken als ‘onproductieven’ die achter slot en grendel hoorden. Pas aan het eind van de achttiende eeuw drong het besef door dat psychiatrisch gestoorden wellicht behandeld konden worden in speciaal voor hen gebouwde inrichtingen. Tal van revolutionaire ontwerpen voor nieuwe typen ziekenhuizen en gestichten kwam tot stand, waarbij het welzijn van de patiënt als uitgangspunt werd genomen. De steeds wisselende opvattingen over de therapeutische betekenis van de fysieke en sociale omgeving van de patiënt komen in deze ontwerpen duidelijk naar voren. Werden psychiatrische klinieken eerst bij voorkeur in een natuurlijke, bosrijke omgeving gesitueerd, later werden veel inrichtingen – in het kader van een zo groot mogelijke integratie van de patiënt in de samenleving – juist in een stedelijke context gebouwd.
Het boek geeft een overzicht van de architectuur van het psychiatrisch ziekenhuis in de negentiende en twintigste eeuw, waarin de wisselwerking tussen architectuur, de psychiatrie en de ontwikkelingen in de samenleving centraal staat.
Behalve acht hoofdstukken omvat het boek 18 uitgebreide projectbeschrijvingen van gebouwen die een sleutelpositie innemen in de bouwgeschiedenis van de geestelijke gezondheidszorg. Daarnaast zijn er acht thematische teksten die uitgebreider ingaan op onderwerpen als tuin- en landschapsarchitectuur, interieurs en Forensisch Psychiatrische Klinieken (FPK’s).
jaar van uitgave: 2003 / uitgever: Inmerc bv / vormgeving: Esther Beekman
De architectuur van het ziekenhuis
Transformaties in de naoorlogse ziekenhuisbouw in Nederland
Het ziekenhuis is bij uitstek het gebouw waar de wetten van het grootste getal gelden, en het is voortdurend onderhevig aan de dynamiek van de veranderende medische inzichten en mogelijkheden. Zo dynamisch de functie van het gebouw is, zo traag verloopt echter de bouw van een ziekenhuis, dat zich daardoor nauwelijks leent als voertuig voor architectonische modes. Dat verklaart wellicht de geringe aandacht voor het ziekenhuis in de architectuurvakpers en in de historische overzichtswerken.
Dit boek beschrijft de naoorlogse ziekenhuisarchitectuur in het spanningsveld tussen het denken over volksgezondheid en de verschuivende ambities in de naoorlogse architectuur. De architectuur van het ziekenhuis blijkt representatief voor fundamentele veranderingen in de positie van de architectuur ten opzichte van complexe fenomenen als de regelgeving van overheidswege, technische vernieuwingen en de daaruit voortvloeiende eisen van flexibiliteit en uitbreidbaarheid, en de sociale en ook culturele pretenties van de architectuur.
Het tweede deel van het boek bevat vijftig projectbeschrijvingen van ziekenhuizen. Ze geven een representatieve doorsnede van de veranderende opvattingen over het ziekenhuis, en illustreren de ideeën over architectonische vormgeving. Ziekenhuizen zijn per definitie functionele gebouwen. In de loop van de jaren zeventig kwam de specifieke bestemming van de verschillende afdelingen steeds minder in de architectuur tot uitdrukking. Flexibiliteit en functionele expressie bleken nauwelijks met elkaar in overeenstemming te brengen. De aandacht verschoof naar de vormgeving van de interne ‘openbare ruimten’. Het ziekenhuisgebouw werd meer en meer beschouwd als healing environment. En daarmee werd een oud concept nieuw leven ingeblazen: het ziekenhuis als omgeving die het (geestelijk) welzijn bevordert.
jaar van uitgave: 1999 / uitgever: NAi Uitgevers / vormgeving: Beukers Scholma
De toekomst van de polikliniek
Samen met: Cor Wagenaar
Waarom is het Nederlandse ziekenhuis veel groter dan elders in Europa gebruikelijk is? Wegen de voordelen die de medische staf en het management van de grote schaal verwachten op tegen de alom onderkende nadelen voor de patiënten? Is het Nederlandse ziekenhuis dus eerder een productiefaciliteit dan een plek waar gezondheid wordt ‘geconsumeerd’? En kan het ook anders? Kan het beter? Om dat na te gaan besloot de Stagg een ontwerpstudie te initiëren waarin gezondheidszorg als een ‘gewone’ vorm van dienstverlening is opgevat, die wordt aangeboden op een ‘normale’ markt. Verschillende Stagg-bureaus en studenten van de Academie van Bouwkunst namen deel aan de studie naar nieuwe concepten voor poliklinieken. De publicatie bevat de resultaten. Verder wordt de ontwikkeling van de polikliniek beschreven en is een aantal interviews opgenomen.
jaar van uitgave: 2007 / vormgeving: Joseph Plateau / opdrachtgever: Stagg
De toekomst van de polikliniek
Healing Environment
Anders bouwen voor betere zorg
Samen met Cor Wagenaar.
Healing Environment. Anders bouwen voor betere zorg vormt de neerslag van een door de Stichting Architectenonderzoek Gebouwen Gezondheidszorg (Stagg) geïnitieerd studieproject naar het fenomeen van een healing environment, dat in de gezondheidszorg bijzonder populair is. Het refereert aan de effecten van de door de architecten en tuinarchitecten ontworpen omgeving op mensen die daar verblijven. Dat deze effecten zich voordoen is niets nieuws, dat er een directe relatie met de gezondheid is evenmin. Stedelijke hygiëne, de kwaliteit van de woningen, de psychologische gevolgen van monotone stadsuitbreidingen en tal van andere aspecten zijn in de loop der jaren uitvoerig bestudeerd. Healing environment gaat een stap verder. Wanneer de relatie tussen omgevingsfactoren en gezondheid onomstreden is, doet zich vooral bij de architectuur van zorggebouwen de vraag voor naar het maken van een healing environment. Dit boek verkent de mogelijkheden. Na een historisch getinte introductie geven twaalf architectenbureaus door middel van ontwerpend onderzoek hun visie op de helende kwaliteiten van architectuur. Een tweetal projecten wordt vervolgens nader geanalyseerd.
Jaar van uitgave: 2009 / uitgever: THOTH / vormgeving: Studio Hans Lemmens / opdrachtgever: Stagg
Hospitals
A Design Manual
Samen met: Cor Wagenaar, Guru Manja, Colette Niemeijer en Tom Gutknecht
Ziekenhuizen hebben als gebouwtype in de afgelopen jaren een aanzienlijke evolutie doorgemaakt. Veranderingen in de gezondheidszorg, de impact van evidence based design en aspecten van de economie van de gezondheidszorg (zoals het clusteren van diagnostische procedures in gespecialiseerde klinieken) stellen de ontwerper voor nieuwe en andere uitdagingen. Particuliere zorginstellingen luiden de paradigmawisseling in van het grote functionele gebouwencomplex naar een designbewuste zorginstelling met luxe hoteleigenschappen. Gezondheidscentra die meer gericht zijn op preventie dan op genezing, vormen een andere belangrijke trend. In deze publicatie worden de principes en eisen voor de planning van ziekenhuizen en andere gezondheidsvoorzieningen toegelicht. Een gedeelte met internationale casestudies documenteert 40 projecten met de beste praktijkvoorbeelden in zes categorieën: algemene ziekenhuizen, kinderziekenhuizen, gespecialiseerde klinieken, poliklinieken en gezondheidscentra en revalidatieklinieken.
jaar van uitgave: 2018 / uitgever: Birkhäuser Verlag / vormgeving: Oliver Kleinschmidt, Berlijn
Vensters open
Heden, verleden en toekomst van de operatiekamer
Noor Mens leverde samen met Cor Wagenaar een bijdrage over de geschiedenis van de operatiekamer.
Het medisch handelen kent vele facetten. Tot de meest fascinerende behoort wat wij tegenwoordig de chirurgie noemen. Het snijden in levende lichamen gaat terug tot de antieke culturen van China, India, Mesopotamië en Egypte. Hoewel we mogen aannemen dat het ook toen bedoeld was de genezing van de patiënten te bevorderen vertoonde het nauwelijks overeenkomsten met wat we tegenwoordig onder medisch handelen verstaan. De ‘moderne’ medische wetenschap – modern in de zin van rationeel, wetenschappelijk gefundeerd, bevrijd van religie en vooroordeel – is een vrucht van de late achttiende eeuw in Europa. Vanaf dat moment loopt de ontwikkeling van de chirurgie parallel met die van wetenschap en techniek. Ook de wortels van het moderne ziekenhuis reiken terug tot de late achttiende eeuw. Toen ontstonden ook de eerste operatiekamers: ruimtes die speciaal werden ingericht voor het verrichten van chirurgische ingrepen. Deze tekst volgt de ontwikkeling van de operatiekamer vanaf dit begin tot de meest recente ontwikkelingen nu.
jaar van uitgave: 2011 / uitgever: Grasuitgevers
Zorgboulevards
Verkenningen in het zorglandschap van morgen
Boulevards zijn grootstedelijke hoofdstraten waarin heel het palet aan stedelijke voorzieningen onderdak vindt: winkels, kantoren, woningen, musea, bioscopen, theaters, sportscholen, sauna’s, cafés.
De boulevard is een schaalmodel van de stad en van de samenleving. In Zorgboulevards. Verkenningen in het zorglandschap van morgen presenteren elf ontwerpteams hun visie op een nieuw fenomeen: de zorgboulevard.
De zorgboulevard wil een antwoord zijn op de behoefte de muren van het medisch-technologisch bolwerk te slechten en de gezondheidszorg in de alledaagse samenleving te integreren. Wat is daarvoor beter geëigend dan het model van de boulevard? Geconfronteerd met het toekomstbeeld van de patiënt als zelfbewuste consument ontwikkelden architecten, consultants, ziekenhuisdirecties, projectontwikkelaars, kennisinstituten concepten om het aanbod bij de veranderende vraag aan te passen, en daarbij zoveel mogelijk van het schijnbaar liberalere klimaat te profiteren, en opvallend veel van hun voorstellingen worden als zorgboulevard gepresenteerd. Even divers als de bedenkers van deze projecten lijken hun motieven: de projectontwikkelaars ontdekken een nieuwe groeimarkt, waarvan de commerciële, niet tot de nog altijd strikt gereguleerde zorg behorende voorzieningen vooralsnog het meeste profijt beloven, ziekenhuizen zien in het aantrekken van commerciële, vaak in afzonderlijke stichtingen ondergebrachte activiteiten een middel om hun aantrekkingskracht op de ‘zorgconsument’ te verhogen en tegelijkertijd voordeel te trekken uit de exploitatie van de boulevard, (semi-)wetenschappelijke kennisinstituten en adviesfirma’s ruiken een nieuwe markt, elektronicagiganten zien kansen om hun vanuit de ziekenhuizen, waarin zij al sterk vertegenwoordigd zijn, ook andere, eraan gelieerde instellingen te bedienen, en de uitbaters van de winkels, sportscholen, wellness-centers, en private klinieken hopen te profiteren van het het principe van het ‘one stop center’.
De zorgboulevard is het meest vergaande voorbeeld van sinds de jaren zeventig actuele streven de gezondheidszorg te vermaatschappelijken, en biedt in architectonisch-stedenbouwkundige mogelijkheden voor radicale innovaties. Dit boek bevat de resultaten van een ontwerpstudie van de Stichting Architecten Onderzoek Gebouwen Gezondheidszorg (Stagg). Het is een verkenning van het zorglandschap van morgen.
jaar van uitgave: 2005 / uitgever: Thoth / vormgeving: Studio Hans Lemmens / opdrachtgever: Stagg
